Diffinnir ardal gadwraeth fel ardal o “ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig, y mae ei chymeriad neu ei gwedd yn ddymunol i’w chadw neu ei gwella” (Deddf Cynllunio Adeiladau Rhestredig ac Ardaloedd Cadwraeth 1990). Nod dynodi ardaloedd cadwraeth yw sicrhau nad yw’r cymeriad yn cael ei ddifrodi, ei ddinistrio na’i danseilio gan newidiadau amhriodol i’r elfennau sy’n llunio’r ardal. Mewn ardaloedd cadwraeth, nid yn unig yr adeiladau sy’n cyfrannu at y cymeriad arbennig ond hefyd y deunyddiau a ddefnyddir, hanes, manylion pensaernïol, tirlunio caled a meddal gan gynnwys coed.
Gellir dynodi ardal gadwraeth yn seiliedig ar rinweddau fel;
- Cynllun hanesyddol strydoedd, lleiniau a ffiniau,
- Ansawdd, cymeriad a ‘diddordeb grŵp’ ei adeiladau
- Nodweddion ffiniau a’u deunyddiau
- Y lleoedd y mae’r adeiladau’n eu hamgáu, gan gynnwys mannau agored a gwyrddni
- Yr olygfa, y golygfeydd a’r cymeriad ‘treflun’ a grëwyd gan yr adeiladau a’r gofodau
- Defnyddiau a gweithgareddau traddodiadol sy’n nodweddu’r ardal
- Y synau, yr arogleuon a’r gweithgaredd sy’n rhoi cymeriad unigryw i ardal.
- Aberdyfi
- Abergwyngregyn
- Bala
- Beddgelert (*Cyfarwyddyd Erthygl 4)
- Betws y Coed
- Abaty Cymmer (Llanelltyd)
- Dolbenmaen
- Dolgellau
- Harlech
- Llanllechid
- Maentwrog
- Nantmor
- Nant Peris
- Pandy’r Odyn
Fel yn Ardal Gadwraeth Beddgelert, weithiau, mae rheolaethau cynllunio ychwanegol i amddiffyn yr elfennau hanesyddol a phensaernïol sy’n gwneud yr ardal yn arbennig. Gelwir y rheolaethau arbennig hyn yn Gyfarwyddiadau Erthygl 4, sy’n gofyn am ganiatâd cynllunio / caniatâd ardal gadwraeth i ganiatáu newidiadau i’r tu allan i adeilad. Gall y rhain gynnwys cladin, ailosod drysau neu ffenestri, a gosod llestri lloeren a phaneli solar.
Mae Gwerthusiad Ardal Gadwraeth yn diffinio diddordeb arbennig yr ardal gadwraeth sy’n haeddu ei ddynodiad ac yn disgrifio ac yn gwerthuso’r cyfraniad a wneir gan wahanol nodweddion ei gymeriad a’i ymddangosiad.
Pwrpas Gwerthusiad yw darparu:
- diffiniad clir o radd a ffin yr ardal gadwraeth a’i lleoliad
- diffiniad clir o ddiddordeb arbennig yr ardal trwy asesu’r cymeriad a’i ymddangosiad
- asesiad o gryfderau, gwendidau, cyfleoedd a bygythiadau, gan ystyried cyflwr, defnydd a swyddogaeth, nodweddion cadarnhaol a negyddol, er enghraifft dadansoddiad o anghenion polisi a rheolaeth yr ardal gan gynnwys asesiad effeithiolrwydd y rheolaethau cynllunio cyfredol, yr angen am unrhyw amddiffyniad atodol a nodi ffyrdd y gellir cadw a gwella cymeriad arbennig
- cyfrwng ar gyfer ymgysylltu a chodi ymwybyddiaeth
Mae mwy o wybodaeth ar gael yma: Rheoli Ardaloedd Cadwraeth (Cadw, pdf)
Yn gysylltiedig â’r Gwerthusiad mae’r Cynllun Rheoli Ardal Cadwraeth. Dylai hyn fynd i’r afael â’r materion a godwyd yn y gwerthusiad a nodi ymatebion neu gamau sy’n briodol i arwyddocâd yr ardal, wedi’u cefnogi gan bolisïau lleol neu ardal-benodol yn y Cynllun Datblygu Lleol. Y cynllun rheoli yw’r ffordd orau o nodi polisïau ar gyfer gwella.
Mae mwy o wybodaeth ar gael yma: Rheoli Ardaloedd Cadwraeth (Cadw, pdf)
Mae adeiladau hanesyddol yn rhan werthfawr o’n treftadaeth, gan eu bod yn helpu i greu cymeriad unigryw Cymru a chyfrannu at ein hunaniaeth a’n hymdeimlad o le. Rhestrir yr adeiladau mwyaf arwyddocaol, yn y cyd-destun hwn, am eu diddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig, ond nid yw hynny’n golygu nad yw adeiladau eraill, yn enwedig yng nghyd-destun ardaloedd cadwraeth, yn bwysig. Gelwir yr adeiladau llai, ond pwysig hyn o hyd, yn Adeiladau Lleol Arwyddocaol.
Er nad ydynt yn cyflawni statws ‘arbennig’ Adeilad Rhestredig mae’r adeiladau lleol arwyddocaol hyn yn bwysig yn eu hardal leol, am eu pensaernïaeth, deunyddiau, cymeriad, gwerth grŵp gydag adeiladau eraill neu gysylltiadau hanesyddol â pherson neu ddigwyddiad. Mae’r adeiladau hyn yn dal i fod angen eu hamddiffyn rhag datblygiad amhriodol. Yng nghyd-destun ardaloedd cadwraeth, mae pob gwerthusiad yn nodi ystod o adeiladau o bwys lleol sy’n chwarae rhan bwysig yng nghymeriad ac arwyddocâd yr ardal gadwraeth.
Bydd ardaloedd cadwraeth hefyd yn cynnwys adeiladau traddodiadol eraill a allai, er nad ydynt yn dod o fewn y categorïau uchod, chwarae rôl gadarnhaol yn yr ardal o hyd a byddant hefyd yn gweithredu mewn ffordd wahanol i adeiladau modern, gan ddylanwadu ar y dull priodol o gadwraeth ac unrhyw welliannau i’w perfformiad ynni (gweler cwestiwn ar technegau a safonau adeiladu modern ar gyfer adeiladau traddodiadol a hanesyddol).
Rhestrir adeilad pan fydd o ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig yr ystyrir ei fod o bwysigrwydd cenedlaethol ac felly’n werth ei amddiffyn, yn yr un modd dynodir ardal gadwraeth pan ystyrir bod ardal o ‘ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig, a chymeriad neu ymddangosiad sy’n ddymunol i’w gadw neu ei wella ‘.
Mewn ymateb i agenda Newid Hinsawdd y Llywodraeth a Datgarboneiddio bydd angen ymgymryd â newid ystyriol i adeiladau traddodiadol / hanesyddol i wella perfformiad ynni, lle gellir gwneud hyn heb niweidio’r cymeriad arbennig yn sylweddol sy’n eu gwneud yn deilwng o amddiffyniad.
Mae’r nod hwn o bolisi cenedlaethol wrth symud tuag at adeiladau mwy cynaliadwy a di-garbon yng Nghymru hefyd wedi’i fabwysiadu ym mharagraff 4.13 a Pholisi Datblygu 6: Dylunio a Deunyddiau Cynaliadwy Cynllun Datblygu Lleol Eryri i sicrhau bod lleihau ynni yn cael ei ymgorffori mewn dyluniad ar gychwyn y broses cynnig datblygu.
Mae’n hanfodol deall, fodd bynnag, nad yw adeiladau traddodiadol / hanesyddol yn gweithredu yn yr un modd ag y mae adeiladau modern yn ei wneud (gweler cwestiwn ar technegau a safonau adeiladu modern ar gyfer adeiladau traddodiadol a hanesyddol am wybodaeth bellach), mae angen sicrhau dull priodol a chynaliadwy o ôl-ffitio ynni trwy ddeall y ffordd y mae adeiladau traddodiadol yn gweithio, yn ogystal â’r angen i barchu eu cymeriad a’u harwyddocâd.
Ôl-ffitio ynni yw’r term a ddefnyddir ar gyfer gwneud newidiadau i system ynni eich cartref / adeilad i wella ei berfformiad thermol neu’r defnydd o ynni. Gallant amrywio o addasiadau cyflym fel gwell sêl drafft i ymyriadau mwy arwyddocaol fel inswleiddio ychwanegol, systemau mwy effeithlon neu gynhyrchu ynni o ffynonellau cynaliadwy (megis paneli solar neu bympiau gwres).
Nid yw adeiladau traddodiadol / hanesyddol yn gweithredu yn yr un modd ag adeiladau modern. Gall anghofio hyn gael effeithiau niweidiol iawn nid yn unig ar gymeriad yr adeilad ond hefyd ar ansawdd a swyddogaeth yr adeilad.
Er enghraifft, yn aml mae gan adeiladau traddodiadol waliau solet (yn hytrach na waliau ceudod, gyda chyrsiau gwrth-leithder). Er mwyn aros yn sych maent yn dibynnu ar drwch corfforol y wal a’r defnydd o ddeunyddiau ‘anwedd-athraidd’ sy’n caniatáu i leithder basio trwyddynt. Mae lleithder yn cael ei amsugno gan wead yr adeilad yn ystod amodau llaith, ond mae’n rhydd i anweddu i ffwrdd yn naturiol pan fydd yr amodau’n sychach. Mae anweddiad yn atal waliau solet rhag mynd yn llaith yn barhaus, h.y. caniateir i’r wal ‘anadlu’.
Gall cyflwyno deunyddiau anhydraidd, megis pwyntio sment, rendradau sment, plasteri gypswm neu baent modern gyfaddawdu’r anadlu hwn, ynghyd â chael gwared ar ddulliau eraill o awyru fel ffenestri neu simneiau hanesyddol. Gall hyn arwain yn hawdd at leithder, dirywiad a phydredd.
Felly mae’n bwysig deall yr adeiladwaith yn ogystal ag arwyddocâd a chymeriad yr adeilad. Bydd hyn wedyn yn llywio ac yn galluogi dealltwriaeth o sut mae’r adeilad yn gweithio i sicrhau dull addas a chynaliadwy o wella perfformiad ynni.
Mae hefyd yn hanfodol cofio bod angen caniatad cynllunio a chyngor proffesiynol priodol ar gyfer rhai gwaith ôl-ffitio ynni mewn ardaloedd cadwraeth, a’r mwyafrif o adeiladau rhestredig.
Nid bwriad dynodiad Ardal Gadwraeth ydy i atal newid. Pwrpas CAC yw sicrhau bod arwyddocâd yr ardal yn cael ei ystyried wrth wneud penderfyniadau ynghylch newid a datblygu.
Mae angen CAC ar gyfer dymchwel adeilad heb ei restru o fewn ardal gadwraeth, er bod rhai eithriadau.
Mae angen CAC hefyd ar gyfer datblygu hysbysebion o fewn Dynodiad Ardal Gadwraeth.